Collegevorming Gemeenteraden raakten na deze verkiezingen verder versnipperd. Is dat werkbaar? En wat betekent het voor de formatie van colleges?
De gemeenteraden die deze week worden geïnstalleerd, bestaan uit steeds kleinere fracties. Anno 2022 zitten 80 partijen méér in de gemeenteraden dan in 2018. De fragmentatie van de lokale politiek is daarmee opnieuw toegenomen, blijkt uit een analyse van de verkiezingsuitslagen door NRC.
Op enkele uitzonderingen na – waaronder Barendrecht, Zeewolde en Hellendoorn waar één partij de meerderheid behaalde – zijn er nauwelijks nog gemeenten met grote partijen met meer dan negen zetels. Fracties worden ook steeds kleiner. De komende vier jaar zijn er 593 eenmansfracties, de gemeenteraad van Den Bosch bestaat zelfs uit zeven eenmansfracties op 39 zetels.
A Flourish data visualizationDe afgelopen vier jaar waarschuwden lokale politici voor werkdruk voor raadsleden, voor wie het werk een nevenfunctie is. Gemeenten hebben van het Rijk meer en grotere taken gekregen. „De complexiteit van het beleid is zelfs voor grotere fracties een uitdaging”, zegt Bahreddine Belhaj, voorzitter van de Vereniging van Raadsleden.
De vraag is ook wat de fragmentatie betekent voor de vorming van colleges, die in veel gemeenten is begonnen. Vier jaar geleden bleek uit onderzoek van NRC dat versnippering niet altijd een reden was voor een lange formatieduur (de formatie duurde toen gemiddeld acht weken). Vaak was er ook een specifiek lokale kwestie aan te wijzen waardoor onderhandelingen traag verliepen. Colleges bestonden in 2018 gemiddeld uit 3,5 partijen, in 2014 uit 2,8.
In sommige gevallen werd teruggegrepen op instrumenten uit de tijd van de verzuiling: 36 gemeenten sloten in plaats van een coalitieakkoord een raadsbreed akkoord, waarbij álle partijen op hoofdlijnen het eens worden, en er dus geen oppositie is. In een aantal gemeenten wordt daar opnieuw over gesproken.
‘Als er een kiesdrempel was, hadden we slechts elf fracties gehad’
Burgemeester Annemarie Penn-te Strake van Maastricht zit de meest versnipperde gemeenteraad voor, met 16 fracties op 39 zetels:
„Een aantal fracties kwam in de raad dankzij restzetels. Als er een kiesdrempel was geweest, dan hadden we nu slechts elf fracties gehad. Dat is een punt voor de Haagse politiek, die moet de vraag over een kiesdrempel oppakken. Vanochtend had ik het er in het college over met de wethouders die van landelijke partijen zijn: ‘Ga dit agenderen.’
„We zijn versplintering gewend in Maastricht. Door afsplitsingen hadden we de afgelopen twee jaar al 16 fracties. Met de griffier en de nieuwe raad zijn we aan het kijken hoe het vergaderen anders kan. Iedereen vindt het fijn als het efficiënt gaat: een begrotingsbehandeling met ieder twee termijnen en interrupties kan uren uitlopen. We stoppen hier wel om elf uur ’s avonds. Als het nodig is, gaan we de volgende dag verder. Het zou interessant zijn om bijvoorbeeld te kijken of iemand van een groene partij namens anderen het woord kan voeren op dat thema.
„Mijn droom is een raad die één geheel is. Natuurlijk met ieder zijn eigen standpunten, maar naar buiten, naar de stad toe, als één gemeenteraad. Nu zijn het raadsleden met een eigen achterban die vier jaar strijden. Ik zie voor me dat iemand van de oppositie, coalitie en een wethouder samen de wijk in gaan om het stadsbestuur als geheel te vertegenwoordigen.
„Als raadsvoorzitter heb ik zeker een rol om iets aan versplintering te doen. Ik moet raadsleden zo goed mogelijk faciliteren: door een gedegen inwerkprogramma, door een soort ‘wasstraat’, waarin ze leren hoe ze de beste raadsleden van Nederland worden, en door éducation permanente. Raadsleden moeten ongelooflijk hard werken voor best weinig geld. Mijn grootste zorg is dat ze overwerkt raken. Onze democratie staat onder druk.”
‘Als je bij alles een werkbare meerderheid moet zoeken, dan wordt het lastig’
Peter Pels is griffier in Enkhuizen, met 10 fracties op 17 zetels relatief de meest versnipperde gemeenteraad:
„We hebben hier de afgelopen vier jaar gewerkt met een zakencollege [met wethouders van buiten] en een raadsbreed akkoord [waarbij de hele gemeenteraad het minstens in hoofdlijnen eens is, en er geen klassieke oppositie-coalitie is]. Dat was uit nood geboren, het lukte niet om een collegeakkoord te sluiten. Enkhuizen was als laatste klaar met formeren.
„De versnippering maakte Enkhuizen niet onbestuurbaar, al is het beeld soms wel zo. Er werd veel gedebatteerd, er werden veel vragen ingediend. Zeker in de eerste twee jaar zijn er veel besluiten genomen, vaak ook met een brede meerderheid. Maar het akkoord en het zakencollege vroegen wel een andere rol van raad en wethouders, een andere manier van werken.
„Nu is de wens om wel een stuk sneller te formeren, met een coalitieakkoord. Het geluid dat je hoort bij partijen, is dat het college moet bestaan uit wethouders uit Enkhuizen, die aanspreekbaar moeten zijn.
„Als je bij alles een werkbare meerderheid moet zoeken, dan wordt het lastig. En meer wethouders aanstellen, dat kan niet volgens de Gemeentewet.
Als fracties kleiner zijn, kunnen ze moeilijker het speelveld inschatten, het raadswerk kost veel tijd en de taken zijn complexer. Ik denk dat zij keuzes moeten maken en moeten samenwerken: je kunt niet alle onderwerpen overzien. Als griffier heb ik zeker een rol. We moeten goed kijken naar de opleiding van raadsleden, misschien op onderwerpen deskundigen van buiten vragen voor expertmeetings.”
‘Iedere partij doet zijn best om aandacht te trekken’
Arjen Lagerweij is wethouder van Gemeentebelangen Voorst, dat van negen naar vijf zetels ging, maar nog altijd de grootste partij is op negentien zetels.
„Versplintering komt bij ons vooral door afsplitsing – behoudens de SGP, maar die doet al jaren mee met de verkiezingen in Voorst en haalde nu voor het eerst een zetel. Het begon bij het CDA, van oudsher het machtsblok, waar twee raadsleden zich hadden afgesplitst. Die doen nu zelf mee. En daarvoor was er al een afsplitsing vanuit de VVD, daaruit is Liberaal 2000 uit ontstaan. Die vinden elkaar overigens weer lief en zijn weer samengegaan.
„Ik merk dat de versplintering heel veel tijd kost. Iedere partij doet zijn best om z’n hoofd boven het maaiveld uit te steken – niet om het eraf te laten hakken maar om juist aandacht te trekken. Dat kost tijd. En dan is het ook nog heel erg afhankelijk van de personen die namens zo’n partij in de raad zitten of dat vervelend is, of je er wel mee uit de voeten kunt. Als je op een fatsoenlijke manier met elkaar omgaat, hoeft versplintering niet zo’n probleem te zijn. Ook voor de coalitievorming – in Voorst valt het nog wel mee met het aantal partijen.
„Zélf zijn wij ook een afsplitsing, van de PvdA, inmiddels veertig jaar geleden. Vroeger was het wat minder vanzelfsprekend om de toevlucht in een eigen onderneming te zoeken als er onvrede ontstond binnen een fractie. Het doet wel wat met het gevoel van stabiliteit van de gemeenteraad. Raadsleden splitsen zich vaak af uit onvrede met de koers of een bepaald standpunt van hun partij. Soms gaat dat geruisloos maar meestal wordt die onvrede breed uitgemeten. In die zin vind ik het ontwrichtend werken, zeker wanneer ongenuanceerd het handelen van overheid en politiek als onzorgvuldig wordt bestempeld. Daarmee worden gevoelens dat de overheid niet luistert en alles maar maakbaar is gevoed, terwijl politiek het wegen van alle belangen is en dán het beste, maar soms ook het moeilijke, besluit te nemen.”
‘Ik heb lang getwijfeld of ik wel in mijn eentje de gemeenteraad in wil’
Freddy van Dijken, verliest zijn laatste D66-collega in de gemeenteraad van Montferland:
„Ik heb lang getwijfeld of ik de komende periode ook de energie heb om het raadswerk, dat we de afgelopen vier jaar met zijn tweeën hebben gedaan, wel in mijn eentje kan doen. Ik ben op dit moment de enige die zijn gemeenteraadslidmaatschap nog niet formeel aanvaard heeft.
„Vanuit mijn partij krijg ik alle ondersteuning, maar de conclusie is daar ook: ik zit straks alleen in de gemeenteraad. Raadslidmaatschap is heel veel werk, er zijn heel veel dossiers en ook het politieke landschap in Montferland is behoorlijk veranderd: ik verlies niet alleen een collega, D66 gaat ook vanuit de coalitie naar de oppositie. Het is aan alle kanten een enorme verandering. Ik zal dossiers en thema’s moeten kiezen, maar ik moet wél alles lezen.
„Ik zal de steun van mijn fractiegenoot vooral missen in het debat. Wij zijn als D66 niet bang om af en toe een stem te laten horen die niet de mening van de rest van de raad is. Ik wil het graag hebben over hoe we de gemeente over tien of twintig jaar nog bestaansrecht geven en minder over kleinere problemen, zoals parkeerproblemen in een van de dorpskernen. Als ik dan naar de interruptiemicrofoon loop en daar een betoog hou waarvan ik weet dat mijn partij daar alleen in staat, dan is het fijn als je terug naar je zeteltje loopt en een collega dan zegt: goed gedaan, ik ben het helemaal met je eens.
„Ondanks mijn twijfel ga ik wel de gemeenteraad in. Uiteindelijk hebben toch duizend mensen op onze partij gestemd. Ik heb afgelopen dagen veel mensen gesproken die zeggen: wij hebben júíst op je gestemd omdat je vertegenwoordigt wat ons bezighoudt. Ik wil er zijn voor die kiezer.”
‘Het zal minder om politieke kleur gaan, meer om de kennis van het individuele raadslid’
Bahreddine Belhaj was PvdA-raadslid in Lelystad, nog steeds een van de meest versplinterde raden, en is informateur in Dronten.
„Wat je ziet zijn meer doelgroeppartijen. Dat is democratie, iedereen mag z’n ding doen. Waar het gevaar in schuilt, is de werkdruk. Die is al hoog, maar als eenmansfractie kan je niet alles doen. Dus je gaat focussen op twee, drie onderwerpen. Als iedereen dat doet, kunnen er blinde vlekken ontstaan.
„Ik schreef laatst over algoritmen in het lokale bestuur. Die hebben gigantische impact op mensen, maar niemand heeft de tijd om zich er goed in te verdiepen. Zo is er meer complex beleid dat een uitdaging is.
„De oplossing is partij-overstijgend werken. Als voorbeeld: financieel specialisten zijn het ding van de VVD, duurzaamheid van GroenLinks. Kan je dan samen stukken voorbereiden? Ik denk dat het minder om politieke kleur zal gaan in de gemeenteraad, maar noodgedwongen om de kennis van het individuele raadslid. De uitdaging dan is dat de kiezer over vier jaar zegt: ‘Wat is het verschil tussen de partijen?’ En hoppa, dan stemmen kiezers wéér een nieuwe partij in de raad.
„Formeren is lastiger met veel partijen. Partijen worden gedwongen om met elkaar in een coalitie te stappen, soms na een hevige campagne. Als ze professioneel zijn, weten ze dat het geven en nemen is. Ik hoop ook dat ieder raadslid, iedere wethouder onthoudt dat ze er niet voor zichzelf zitten, maar voor de inwoners. Dan kom je heel ver tijdens de college-onderhandelingen.”
Correctie:
Dit artikel bevatte enkele rekenfouten. Er zijn niet 142 maar 80 partijen meer in de gemeenteraden van de 333 gemeenten waar verkiezingen zijn gehouden. Het aantal eenmansfracties nam toe van 533 (niet 479) naar 593, een toename van 60. Dit is in de tekst en graphics aangepast.
https://www.nrc.nl/nieuws/2022/03/27/593-eenmansfracties-de-fragmentatie-in-de-lokale-politiek-is-verder-toegenomen-a4105260