Aan de vooravond van de gemeenteraadsverkiezingen is het vertrouwen in de lokale politiek laag. Kunnen gemeenteraadsleden, wethouders en burgemeesters iets doen om dat te verbeteren?
Vorige week nog werd burgemeester Liesbeth Spies van Alphen aan den Rijn, terwijl ze de hond uit ging laten, uitgescholden door een boze inwoner. “Hij begon met: ‘Ik mag niet meer naar het restaurant, nazi’”, vertelt Spies daarover.
In plaats van te reageren met ‘bent u nu helemaal besodemieterd’, of direct te proberen de man te overtuigen, stelde de burgemeester naar eigen zeggen vooral veel vragen. Ik zei: “Goh, mag u niet meer naar het restaurant? Vertel eens.”
Onder druk van onder meer de coronapandemie, het toeslagenschandaal en de trage formatie daalde het vertrouwen in de politiek de afgelopen twee jaar in rap tempo. Hoewel dat bij uitstek landelijke thema’s zijn, hebben ze een weerslag op het lokale vertrouwen, blijkt uit een analyse van het Kieskompas, in opdracht van Trouw.
Veertig procent van de mensen zeggen weinig tot zeer weinig vertrouwen te hebben in de lokale overheid. In juni 2020 was die groep nog tien procentpunten kleiner. Al hebben Nederlanders gemiddeld genomen wel méér vertrouwen in de lokale vertegenwoordigers dan in Kamer en kabinet.
De regionale verschillen zijn groot. Over het algemeen is het vertrouwen in de lokale overheid groter in de steden dan op het platteland. In het westen daalde het vertrouwen over het algemeen dan ook minder snel dan in bijvoorbeeld de Achterhoek, of in het noorden van Limburg.
Toch zullen raadsleden, wethouders en burgemeesters uit heel het land verhalen hebben zoals dat van Spies. Want vrijwel overal is er gedurende de pandemie iets veranderd in de manier waarop burgers naar de overheid kijken. Kunnen de gemeenteraadsleden en wethouders die na de verkiezingen aantreden lokaal het vertrouwen terugwinnen?
Trouw trekt het land in
In de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen onderzoekt Trouw wat kiezers verwachten van hun lokale bestuur. Kunnen de gemeenteraden zich onttrekken aan het dalende vertrouwen in de overheid? En op welke terreinen denken kiezers dat de gemeenten het meest voor hen kunnen betekenen? Verspreid door Nederland tekenen we verhalen op over goede en minder goede ervaringen, over dilemma’s en oplossingen, over de vragen die leven en de antwoorden die lokale bestuurders bieden. Dit weekend trappen we af met de analyse van KiesKompas in opdracht van Trouw over het vertrouwen in de landelijke en lokale overheid.
Neem de inwoner serieus
Bahreddine Belhaj, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden (NVR) en raadslid voor de PvdA in Lelystad, is ervan overtuigd dat dat kan. Natuurlijk is het ook voor hem en zijn collega’s soms frustrerend te worden afgerekend op zaken waar ze geen invloed op hebben, zegt hij, maar: “Je kunt lokaal echt wel aan je inwoners laten zien dat je het anders aanpakt”.
Daarvoor is het volgens Belhaj allereerst van belang dat gemeenteraden- en besturen de inwoners serieus nemen. “Niets is zo frustrerend als een participatietraject dat niet echt is”, zegt hij. Als je aan mensen vraagt: wat vindt u van onze plannen om hier een speeltuin te bouwen? Hoe moet die eruit zien? Dan kan het niet zo zijn dat je vervolgens de ideeën terzijde schuift. Of erger nog, dat het besluit eigenlijk al is genomen.”
Natuurlijk kunnen bewoners niet altijd hun zin krijgen. Soms zijn plannen te duur, of verandert de situatie, erkent het raadslid. “Maar dan ga je terug om dat uit te leggen”, vindt hij. “De meeste mensen zullen dat ook best begrijpen en zelfs willen meedenken over een nieuwe oplossing. Daar geloof ik heilig in. Het gaat nu over het vertrouwen van de inwoner in de overheid, maar het is tweerichtingsverkeer. De overheid moet ook vertrouwen hebben in de inwoner.”
Socioloog Evelien Tonkens van de Universiteit voor Humanistiek doet al jaren onderzoek naar de burgerparticipatie waar Belhaj aan refereert. Ook zij ziet daarbij ruimte voor verbetering. Hoewel veel gemeenten de ambitie hebben om naar de burgers te luisteren, gaat er volgens haar nog met regelmaat iets mis.
Soms omdat inwoners het moeilijk vinden om te accepteren dat de gemeente een andere afweging maakt, zegt Tonkens. Maar vaak ook omdat vooraf niet helder genoeg is wat de spelregels zullen zijn. “Als de overheid zegt: we gaan goed luisteren, dan moet wel duidelijk zijn hóe dat gaat gebeuren. Waar mogen mensen iets over zeggen? En wat staat al vast? Als dat niet duidelijk is dan worden er verwachtingen geschapen die vervolgens niet worden waargemaakt.”
Het is wat Spies, naast burgemeester van Alphen aan den Rijn ook voorzitter van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters, bedoelt als ze zegt: “Beloof geen dingen die je niet waar kunt maken. Wees betrouwbaar en transparant”.
Gapend gat
Socioloog Tonkens heeft nog een advies voor de gemeenten. Dat het vertrouwen in de overheid nu tanende is, komt volgens haar in deels ook door de decennialange nadruk op zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. “Uit onderzoek blijkt dat vaak veel meer wordt verwacht van mensen dan ze kunnen en willen waarmaken.”
Het zou het vertrouwen in de lokale overheid ten goede komen, zo denkt ze, als de gemeenten inwoners meer bij de hand zou nemen bij het regelen van zaken als bijstand of huishoudelijke hulp en ondersteuning. Als de gemeente ‘wat beter voor mensen zou zorgen’, zoals Tonkens het uitdrukt.
Dat zou ook wel eens kunnen helpen het gapende gat in vertrouwen tussen praktisch en theoretisch geschoolde inwoners te dichten. Niet alleen gaat die laatste groep veel vaker stemmen, mensen met een theoretische opleiding op zak hebben ook veel meer vertrouwen in de politiek, blijkt onder meer uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP).
Ook de regionale verschillen in lokaal vertrouwen zijn volgens het Kieskompas voor een groot deel te verklaren door te kijken naar opleidingsniveau. Theoretisch geschoolden concentreren zich vaker in de steden, waar mensen ook meer vertrouwen hebben in de lokale overheid, concluderen de onderzoekers.
Volgens Tonkens komt dat niet alleen doordat die inwoners de opleiding hebben om de ingewikkelde bureaucratische processen te begrijpen, en dus minder vastdraaien in de overheidsmachine. “Theoretisch opgeleiden zijn grosso modo ook gewoon veel minder afhankelijk van de overheid.”
Want een praktische opleiding betekent veelal ook een lager inkomen. En dus een grotere noodzaak een beroep te doen op toeslagen en gemeentelijke regelingen. Gaan daarin dingen mis, dan zijn zij het dus die dat als eerste merken.
‘Warme overheid’
Ook burgemeester Spies wil graag zijn wat zij ‘een warme overheid’ noemt. Volgens haar zijn de gemeenten bij uitstek geschikt om die zo vaak aangehaalde ‘menselijke maat’ toe te passen. “Wij kennen de mensen om wie het gaat.”
In Alphen aan den Rijn proberen ze zich al anders op te stellen. Bijvoorbeeld als het gaat om de schadevergoeding voor slachtoffers van het drama dat zich in 2011 in het winkelcentrum De Ridderhof afspeelde.
Daar schoot de 25-jarige Tristan van der Vlis in 2011 drie minuten om zich heen. Zes mensen kwamen om het leven. Zeventien mensen raakten gewond. In 2019 oordeelde de Hoge Raad dat de politie deels verantwoordelijk kon worden gehouden voor de schietpartij, omdat Van der Vlis een wapenvergunning had gekregen ondanks zijn psychische stoornis. Slachtoffers hebben recht op een schadevergoeding.
“En dan lopen heel veel mensen aan tegen de regels van de bijstand”, vertelt Spies. “Want als zij een vergoeding krijgen uit het schadefonds dan zouden wij dat bedrag in mindering moeten brengen op de bijstandsuitkering.” De gemeente Alphen aan den Rijn vond dat onrechtvaardig, en besloot een uitzondering te maken.
Spies: “We hebben afgesproken dat, omdat het een bijzonder geval is, met bijzondere mensen die een bijzonder trauma te verwerken hebben gekregen, wij voor zover het in ons vermogen ligt, de schadevergoeding die ze uit het fonds ontvangen onaangetast zullen laten”.
Het goede voorbeeld geven
Ook in de raadzaal is nog een wereld te winnen, als het om vertrouwen gaat. In oktober vorig jaar haalde het 26-jarige raadslid Loes ten Dolle uit Winterswijk het nieuws met haar emotionele oproep tegen de verharding van het politieke debat.
In haar pleidooi legde de lijsttrekker van D66-Winterswijk een verband tussen de bedreigingen die zij via sociale media te verduren krijgt, en de keiharde, persoonlijke wijze waarop de raadsleden elkaar aanspreken. “Ik moet helaas constateren dat hier in onze eigen raad al wantrouwen bestaat. Hoe moeten we dan verwachten dat mensen vertrouwen in ons hebben, als we zelf niet het goede voorbeeld geven?”, zei ze.
Het zal herkenbaar zijn voor veel burgemeesters, die als voorzitter van de gemeenteraad de raadsvergadering in goede banen moeten leiden. “Net als in de Tweede Kamer wordt het steeds moeilijker om op een respectvolle manier met elkaar om te gaan”, merkt Spies in elk geval op. “Voer het debat op de inhoud op het scherp van de snede, maar ga niet met bagger gooien.”
Dat geldt wat raadslid Ten Dolle en burgemeester Spies betreft niet alleen in de raadszaal, maar ook daarbuiten, op sociale media bijvoorbeeld. “Ik vind dat we als gemeentebestuur een voorbeeldfunctie hebben. Als wij al niet respectvol met elkaar omgaan op de socials, hoe kunnen we dat dan van onze inwoners verwachten?”, zegt Spies.
Of zoals Ten Dolle het eerder in het tijdschrift Binnenlands Bestuur verwoordde: ‘De manier waarop raadsleden op sociale media op elkaar reageren! Als ik zo’n reactie zou plaatsen had mijn moeder mij een week huisarrest gegeven’.
De inwoner dienen
Uiteindelijk komt het allemaal neer op de ‘mindset’, vindt raadslid Belhaj. “Gemeenteraad en gemeentebestuur moeten voor ogen hebben: wij dienen de inwoner.” Dat uitgangspunt moet belangrijker zijn dan partijpolitiek, vindt hij.
“Ik denk dat mensen steeds meer en steeds indringender van ons vragen: luister naar ons”, zegt ook burgemeester Spies.
Dat betekent niet dat raadsleden en gemeentebestuur altijd maar moeten kiezen voor de weg van de minste weerstand. Soms moet een moeilijk besluit nu eenmaal genomen worden, weten raadslid en burgemeester uit de praktijk.
Maar er moet ruimte zijn voor mensen om uit te leggen hoe zij de zaken zien, vindt Spies. Ook aan de burgemeester. Zoals met die man die haar op straat een ‘nazi’ noemde. Ze werden het niet eens. “Hij vindt het nog steeds vreselijk dat hij een coronatoegangsbewijs nodig heeft, maar hij kon wel even zijn verhaal kwijt.”
De ontmoeting eindigde in elk geval een stuk vriendelijker dan die begonnen was. “Hij zei me zelfs vriendelijk gedag”, lacht de burgemeester.
https://www.trouw.nl/binnenland/hoe-krijgt-de-gemeente-het-vertrouwen-van-de-kiezer-terug-de-inwoner-dienen-moet-belangrijker-zijn-dan-partijpolitiek~bf6c01b2/