Om een lockdown van de lokale democratie te voorkomen, vergaderen ook veel gemeenteraden digitaal. Maar dat blijkt behelpen. ‘Het kraakt, het piept, het galmt. Je kunt geen fatsoenlijk debat voeren.’
Er zou donderdagavond in de digitale gemeenteraadsvergadering van West Betuwe gesproken worden over het wegenbeheerplan en het subsidiebeleid. Maar nog voor de virtuele bijeenkomst goed en wel begonnen was, werd die al ruw verstoord. Op de schermen van de raadsleden verschenen een tekening van een hakenkruis en porno. ‘Negers, negers’, zei een vreemde stem.
‘We moeten stoppen’, klonk het gealarmeerd vanaf een van de thuiswerkplekken. Een hack, dachten raadsleden aanvankelijk. Maar digitaal inbreken was niet nodig: de gemeente had de link naar de Zoom-vergadering gewoon opengesteld, zodat inwoners van Geldermalsen en omgeving konden meepraten over het onderhoud van paden en lanen.
Nog even werd geprobeerd in een beveiligde sessie verder te vergaderen. Maar zonder inspraakmogelijkheid had dat geen zin, zegt Mario Kock, raadslid van Leefbaar Lokaal Belang West Betuwe (LLBWB). ‘In de gemeenteraad bespreken we zaken die onze inwoners rechtstreeks aangaan. Enkel over hen en niet met hen spreken ondermijnt het wezen van lokale democratie.
Voor Kocks fractie is de conclusie duidelijk: Leefbaar Lokaal Belang West Betuwe weigert nog via Zoom te vergaderen. ‘Wij hebben onze bezwaren tegen dat platform van begin af aan kenbaar gemaakt. Overheden en multinationals gebruiken het niet omdat er ingeslopen kan worden.’
Hoe anders is het dispuut in de gemeente Ridderkerk. Daar vergadert de raad tot 1 juni helemaal niet. Ook niet virtueel. Tot ergernis van de lokale PvdA-fractie. Op dit moment maakt het gemeentebestuur de begroting voor 2021. En dat met miljoenen op de bank door de verkoop van Eneco-aandelen. ‘Je kunt dat geld maar een keer uitgeven.’
Bovendien is de gemeente druk met het bijstaan van inwoners en ondernemers in coronatijd. Ook daarbij worden politieke keuzes gemaakt. ‘Wij willen digitaal vergaderen zodat het democratisch proces doorgaat’, aldus PvdA-raadslid Arianne Ripmeester.
Een digitale gemeenteraadsvergadering was tot voor kort onmogelijk. Aanwezigheid van het quorum was noodzakelijk: de lijfelijke aanwezigheid van de helft plus een van de raadsleden. Om een lockdown van de lokale democratie te vermijden, werd daarom de Tijdelijke wet virtueel vergaderen uit de grond gestampt.
Inmiddels vergadert tweederde van de gemeenteraden digitaal, schat John Bijl in. Als directeur van het Periklesinstituut traint hij gemeenteraden. ‘Ik vind het haast ontroerend om te zien hoe serieus gemeenten het oppakken’, zegt hij. ‘Want niemand weet hoe het moet.’ Hij voorziet dat de mogelijkheden voor samenkomsten tot 1 september beperkt blijven. ‘Tot die tijd kun je niet niks doen.’
Neusharen
Nergens liep het zo uit de hand als in West Betuwe. Maar veel gemeenten worstelen met de digitale arena. In Emmen kon het thuispubliek wel meekijken maar niet meeluisteren, waarop de vergadering werd afgeblazen. Ook in Westerveld moest de eerste digitale bijeenkomst vanwege technische problemen worden uitgesteld.
Improviseren is het wel. De burgemeester van Amersfoort had een rol duct tape nodig om zijn camera op ooghoogte te houden. Sjors Fröhlich (burgemeester in Vijfherenlanden) zette zijn oudpapierbak op de kop onder zijn laptop. In Heemskerk genoot de raad van een digitale naborrel.
Zelfs als de techniek de democratie niet in de steek laat, blijft het behelpen. ‘Het kraakt, het piept, het galmt. Dan ratelt er weer een koffiezetapparaat. Je kunt geen fatsoenlijk debat voeren’, zegt Mario Kock. Interrumperen is al helemaal ondoenlijk. ‘Je moet digitaal een handje opsteken en dan maar geluk hebben dat je het woord krijgt.’
John Bijl schreef in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken het Handboek virtueel vergaderen. Naast het verschaffen van praktische tips over hoe je camera zo af te stellen dat collega’s niet alleen je neusharen zien, maakt hij zich hard voor het behoud van politiek in de nieuwe politieke orde.
Duidelijke afspraken zijn cruciaal voor ordentelijk verloop van een vergadering, zegt Bijl. Maar zakelijkheid gaat ten koste van de gedachte-uitwisseling die politiek zou moeten zijn. Hij ziet dat gemeenten daarom ingewikkelde dossiers waarbij veel discussie wordt verwacht maar even parkeren. ‘Dat lijkt me heel verstandig. Virtueel vergaderen is een inferieure vorm van vergaderen, zeker van debatteren. Maar op dit moment het minst slechte alternatief.’
Te complex
De gemeenteraad van Groningen waagde zich aan een debat over het Nationaal Programma Groningen. ‘Je zag de worsteling van het scherm afdruipen’, zegt Bijl. ‘Te complex, te groot.’ Hamerstukken, zoals bestemmingsplanwijzigingen, zijn behapbaar. En nodig, om de woningbouw op gang te houden. Maar democratisch duwen en trekken zit er in een videoconferentie niet in. Bijl parafraseert Hans van Mierlo: ‘De geur van wilde beesten ontbreekt.’
Toch worden er verstrekkende besluiten genomen. De gemeenteraad van Rotterdam sprak uit het afgelaste Eurovisiesongfestival van 2020 graag in 2021 te willen organiseren – al kost dat 6,7 miljoen euro extra. Ook kondigde de havenstad voor de komende jaarwisseling een verbod af op het afsteken van consumentenvuurwerk.
De vrees bestaat dat besluiten er onder de dekmantel van doortastend besturen in tijden van corona even doorgedrukt worden. John Bijl kan niet veel met dat verwijt. Want ook in virtuele tijden is de gemeenteraad uiteindelijk de baas. ‘Ook over de eigen agenda, dus ook als er onderwerpen op de lange baan worden geschoven.’
In Alkmaar is inmiddels een sporthal ingericht voor de komende gemeenteraadsvergadering. Andere gemeenten keren na digitale worstelingen op korte termijn terug naar het gemeentehuis – de anderhalvemeterdiscipline in acht nemend. Leefbaar Lokaal Belang West Betuwe-raadslid Mario Kock kan niet wachten. ‘Zoals het nu gaat, is het niet verantwoord en niet nuttig. Wij willen weer fysiek vergaderen, in een echte raadszaal.’
INTERVIEW BAHREDDINE BELHAJ, PVDA-RAADSLID IN LELYSTAD EN VOORZITTER VAN DE VERENIGING VOOR RAADSLEDEN: ‘COLLEGES MOETEN WAKEN VOOR HET HELDENSYNDROOM’
‘Natuurlijk: acute problemen vragen om acute oplossingen. En als dit een crisis van een paar weken zou zijn, zou ik zeggen: laat het bestuur lekker besturen. Maar deze crisis is geen kwestie van weken. En sommige gemeentebesturen lopen wel erg voor de troepen uit. Die sturen de raad een nieuwsbrief waarin wordt meegedeeld: dit hebben we besloten. Dan moet je wel een goed raadslid zijn om te zeggen: ‘Zo doen we dat niet.’
‘Er zijn ondertussen serieus grote zorgen. Met name op het financiële vlak. Veel gemeenten stonden er al slecht voor. Nu krijgen we met de coronacrisis veel verantwoordelijkheden van het Rijk, bijvoorbeeld in het verlenen van noodsteun aan zelfstandigen. Wat je moet doen, dat doe je. Maar er zijn gemeenten die daar zowat alle ambtenaren voor inzetten. Dat is een politieke keuze die geld kost, maar waar de gemeenteraad regelmatig niet in gekend wordt.
‘Sommige gemeenten schorten zonder debat in de raad het betaald parkeren tijdelijk op. Om de middenstand te steunen, of om besmetting via de parkeerautomaat te voorkomen. Dat kun je sympathiek vinden, maar het is een politieke keuze die miljoenen kost en waar eerder colleges over struikelden. Ik zeg niet dat het onwil of machtsmisbruik is. Het lijkt eerder op het heldensyndroom: iedereen wil de held zijn. Het college ook. Maar een gemeente bestuur je met z’n allen. Zeker als je straks moet opbiechten: we moeten fors bezuinigen omdat het crisis was.’
‘Hamerstukken: geen probleem. Maar digitale vergaderingen zijn niet geschikt voor zware debatten. Je moet kort en krachtig zijn. Dat heeft voordelen, maar ook nadelen. Politiek is ook: elkaar in de ogen kijken. Toch: als we pas na het zomerreces weer normaal bijeen kunnen komen, is het onvermijdelijk dat er ook digitaal meer inhoudelijke onderwerpen aan de orde gaan komen. Ook als daar discussie voor nodig is.’